» Vót nan tre, Nghệ An

Việt Nam, những năm 1960, khi việc ghi hình bằng nhiếp ảnh vẫn còn tốn kém, ký hoạ là phương thức phổ biến để ghi lại những hình ảnh thời sự tại nơi tiền tuyến. Từ Bắc tới Nam, nhiều thanh niên đã tham gia khoá Mỹ thuật kháng chiến, vừa tập cầm bút, vừa tập cầm súng, chuẩn bị tinh thần và kỹ năng để bám trụ ở những chiến trường khốc liệt nhất.

Chính giữa bối cảnh khói lửa ấy, những bức ký họa của Phạm Thanh Tâm ra đời – giữa tiếng gầm máy bay, tiếng bom đạn nổ dồn dập. Từ chiến dịch Điện Biên Phủ năm 1954 đến suốt hai thập niên 1960–1970, ông kiên trì ký họa ngay tại chiến hào, trong hầm trú ẩn, ghi lại cảnh sinh hoạt và chiến đấu của bộ đội, của bà con nơi tuyến lửa Vĩnh Linh, Quảng Bình, Hà Tĩnh.

Tranh của Phạm Thanh Tâm không chỉ là ký chép; đó là lời yêu thương gửi gắm qua từng nét bút. Ở đó, ta bắt gặp ánh mắt chăm chú của cô dân quân trên thao trường, bóng dáng những người mẹ dưới lòng địa đạo, hay giây phút chiến sĩ nghỉ ngơi bên bờ suối. Dưới mưa bom bão đạn, ông vẫn bền bỉ ký họa với một sự điềm tĩnh đến kinh ngạc, để hàng ngàn bức tranh ra đời, như một cuốn nhật ký bằng hình ảnh.

Nhiều bức tranh của Phạm Thanh Tâm không miêu tả trực tiếp cảnh chiến sự mà chạm đến đời thường – những khoảnh khắc nhỏ bé, dung dị, ấm áp giữa thời chiến. Vậy nhưng, sự hiện diện của chiến tranh vẫn thấm đẫm trong từng bức vẽ; không khí xã hội – chính trị – vật chất của thời chiến vẫn hằn sâu trong từng nét bút. Như những nhịp đập âm thầm của thời đại, mỗi bức vẽ là một lát cắt ký ức, nhắc nhở ta về những quá khứ vẫn cần được đối diện.